Ustawą z dnia 23 marca 2017 roku (Dz. U. poz. 768) o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw do polskiego porządku prawnego ustawodawca wprowadził instytucję tzw. przepadku przedsiębiorstwa (art. 44a § 1-6 k.k.).
Zgodnie z treścią przepisu § 1 wskazanego artykułu "w razie skazania za przestępstwo, z którego popełnienia sprawca osiągnął, chociażby pośrednio, korzyść majątkową znacznej wartości, sąd może orzec przepadek przedsiębiorstwa stanowiącego własność sprawcy albo jego równowartości, jeżeli przedsiębiorstwo służyło do popełnienia tego przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści".
Przed przejściem do omówienia istoty omawianego przepadku należy wskazać, iż jako instytucja prawa materialnego podlega ona pod zakres zastosowania przepisu art. 4 § 1 k.k. Zgodnie z treścią ostatniego ze wskazanych przepisów "jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawacy. Z racji tego, iż w stanie prawnym obowiązującym przed wejściem w życie przepisów regulujących przepadek przedsiębiorstwa (tj. przed 27 kwietnia 2017 roku), nie istniał odpowiednik wskazanej instytucji, Sąd winien, co do zasady, w konkretnej sprawie stosować przepisy obowiązujące w dacie czynu zarzucanego oskarżonemu (a więc przepisy względniejsze – bez możliwości orzeczenia przepadku przedsiębiorstwa).
Od powyższej uwagi należy jednak uczynić następujące zastrzeżenie, mianowicie Sąd badając "względność" ustaw (art. 4 § 1 k.k.) nie może dokonywać jej częściowo (np. stwierdzając, iż w ramach ustawowego zagrożenia za dany typ czynu zabronionego kara grożąca sprawcy jest niższa, a więc względniejsza, w ramach przepisów obowiązujących w czasie orzekania przez Sąd, natomiast w zakresie innych konsekwencji prawnych czynu, np. możliwości orzeczenia przepadku przedsiębiorstwa, względniejsze będą przepisy obowiązujące w czasie popełnienia czynu) i dokonywać swoistej "kompilacji" przepisów częściowo zaczerpując ich z treści przepisów obowiązujących w czasie czynu, a częściowo z czasu orzekania. Sąd dokonując oceny względności ustaw dokonuje wyboru jednego porządku prawnego, biorąc pod uwagę całokształt konsekwencji karnoprawnych wynikających z jego zastosowania do sytuacji faktycznej będącej przedmiotem jego osądu i stosuje go w całości. Generalnie, mając na uwadze stopień dolegliwości wynikający z zastosowania wobec sprawcy instytucji przypadku przedsiębiorstwa, można wysunąć tezę, iż wobec czynów popełnionych przed dniem 27 kwietnia 2017 roku (na uwadze należy mieć specyfikę ustalania czasu popełnienia przestępstw wieloczynowych, czynu ciągłego itp.) w przeważającej mierze nie znajdzie zastosowania omawiana konstrukcja prawna.
Przykład:
Andrzej Z. prowadzący działalność gospodarczą polegającą na prowadzeniu stacji paliw został oskarżony o to, iż w okresie od dnia 13 marca 2012 roku do 31 grudnia 2016 roku nabywał od Piotra K. paliwo uzyskane przez tego ostatniego za pomocą kradzieży po znacznie zaniżonych cenach i na skutek powyższego uzyskał korzyść majątkową znacznej wartości (powyżej 200 000,00 zł) przy czym prowadzone przez Andrzeja Z. przedsiębiorstwo służyło do popełnienia tego przestępstwa tj. o przestępstwo z art. 291 § 1 k.k. (paserstwo) w zw. z art. 294 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k. Z uwagi na fakt, iż przestępstwo zostało popełnione w dniu 31 grudnia 2016 roku (czasem popełnienia czynu ciągłego jest czas ostatniego działania lub zaniechania – tak m.in. Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 19 grudnia 2003 roku, II AKa 257/03, KZS 2004, z. 4, poz. 37), a sprawca jest sądzony w dniu 1 maja 2017 roku (a więc po wejściu w życie omawianej instytucji) to konstrukcja przepadku przedsiębiorstwa, co do zasady, nie znajdzie zastosowania, gdyż Sąd winien dokonać oceny względności ustaw i zastosować te, które są dla sprawcy korzystniejsze.
Przechodząc na grunt przedmiotowej regulacji należy wskazać, iż zasadniczą dolegliwością wynikającą z możliwości jego zastowania jest fakt, iż pozwala on na orzeczenie przepadku przedsiębiorstwa stanowiącego własność sprawcy albo jego równowartości.
Do orzeczenia przepadku niezbędne jest osiągnięcie przez sprawcę z przestępstwa, chociażby pośrednio, korzyści majątkowej znacznej wartości, jak również tego, aby przy popełnieniu przestępstwa sprawca posłużył się przedsiębiorstwem lub ukrył korzyść majątkową osiągniętą z przestępstwa z posłużeniem się tym przedsiębiorstwem.
Przyjąć należy, iż korzyścią majątkową będzie przysporzenie w majątku lub zmniejszenie jego pasywów mające wartość ekonomiczną możliwą do wyrażenia w pieniądzu (tak m.in. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 15 lutego 1977 roku, VII KZP 16/76, OSNKW 1977, nr 4-5, poz. 34, jak również J. Raglewski [w:] A. Zoll [red.], Komentarz do kodeksu karnego, tom I, s. 867-868), a zatem istotne na gruncie omawianej przesłanki jest to, iż korzyścią majątkową będzie nie tylko przysporzenie majątkowe, ale i zmniejszenie pasywów majątku sprawcy.
Jak już wskazano, drugą z przesłanek zastosowania omawianej instytucji jest to, aby przy popełnieniu przestępstwa sprawca posłużył się przedsiębiorstwem lub ukrył korzyść majątkową osiągniętą z przestępstwa z posłużeniem się tym przedsiębiorstwem. W literaturze prezentowany jest pogląd zgodnie, z którym „analogicznie, jak w odniesieniu do przepadku przedmiotów, należy uznać, że przedsiębiorstwo, które służyło do popełnienia przestępstwa to takie, które zostało użyte do jego popełnienia. Dokładniejsze określenie, na czym zachowanie takie miałoby polegać, jest dosyć kłopotliwe. Wydaje się wszakże, że wchodzą w grę wszystkie przypadki, w których w jakikolwiek sposób ustawowe znamiona czynu zabronionego zostały zrealizowane przy wykorzystaniu składnika lub składników przedsiębiorstwa. Jak się zdaje, nie chodzi o wykorzystanie przedsiębiorstwa jako całości" (tak M. Kulik [w:] M. Mozgawa [red.]. M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, Kodeks karny. Komentarz aktualizowany. Opublikowano: LEX/el. 2017).
Z uwagi na fakt zamieszczenia przepisów wprowadzających przepadek przedsiębiorstwa do Kodeksu karnego w rozdziale Va. Przepadek i środki kompensacyjne, jak również ze względu na oznaczenie go jako art. 44a (a więc powiązanie go w ten sposób z treścią przepisu art. 44 k.k.), pewną wskazówką przy interpretacji zwrotu „jeżeli przedsiębiorstwo służyło do popełnienia tego przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści” mogą być poglądy doktryny oraz orzecznictwa na gruncie przepisu art. 44 § 2 k.k. tj. przepadku przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa. Na gruncie ostatniego z przytoczonych przepisów J. Raglewski wyraził pogląd, iż „na podstawie art. 44 § 2 k.k. przepadkowi może podlegać bardzo szeroki zakres przedmiotów. Chodzi bowiem zarówno o przedmioty specjalnie wytworzone bądź przystosowane do popełnienia przestępstwa (np. przyrządy do nielegalnej produkcji alkoholu, narkotyków, podrobione pieczątki służące do fałszowania dokumentów), jak i przedmioty służące zazwyczaj celom zgodnym z prawem, które jednak zostały wykorzystane w działalności przestępczej (np. urządzenie kserograficzne, za pomocą którego sfałszowano dokument; nóż, siekiera, śrubokręt, które to przedmioty służyły sprawcy do spowodowania uszczerbku na zdrowiu innej osoby)” (J. Raglewski [w:] W. Wróbel [red.], A. Zoll [red.], A. Barczak-Oplustil, M. Bielski, G. Bogdan, Z. Ćwiąkalski, M. Dąbrowska-Kardas, W. Górowski, M. Iwański, M. Jakubkowski, J. Jodłowski, P. Kardas, J. Majewski, M. Małecki, A. Plich, M. Pyrcak-Górowska, M. Szewczyk, S. Tarapata, Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Część I. Komentarz do art. 1-52, wyd. V. Opublikowano: WK 2016). Analogiczny pogląd został zaprezentowany w judykaturze m.in. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 5 czerwca 2003 roku (II AKa 62/03, Prok. i Pr.-wkł. 2004, nr 6, poz. 12).
Z kolei określenie, że przedsiębiorstwo służyło do ukrycia korzyści pochodzącej z przestępstwa należy, jak się wydaje, rozumieć w ten sposób, że przedsiębiorstwo lub jego część zostało wykorzystane do zatajenia korzyści majątkowych pochodzących chociażby pośrednio z przestępstwa.
O instytucjach tzw. konfiskaty rozszerzonej z art. 45 § 2 k.k. oraz wprowadzeniu do przedsiębiorstwa zarządu komisarycznego (przymusowego) szczegółowo w następnych wpisach.
Kancelaria Lexalis, z uwagi na specjalizację w zakresie prawa karnego gospodarczego, podejmuje się prowadzenia spraw karnych, w których może zostać orzeczony wobec przedsiębiorcy przepadek prowadzonego przez niego, a często budowanego latami ciężkiej pracy, przedsiębiorstwa. Prawnicy kancelarii jako specjaliści w dziedzinach prawa karnego gospodarczego są również przygotowani do świadczenia pomocy prawnej związanej z możliwością zastosowania wobec Klienta instytucji tzw. konfiskaty rozszerzonej.